Tekst: Nynke van der Zee, foto’s: The Canadian Museum of Immigration at Pier 21
Het is vrijdagmiddag 27 april 1951 als de dan 17-jarige Sjouke Zwaagstra voor het eerst voet aan wal zet in Canada. Samen met z’n ouders en jongere broertje komt hij na een achtdaagse boottocht aan bij Pier 21 in de havenstad Halifax. Ruim 72 jaar later speelt Pier 21 nog altijd een hoofdrol in het leven van Sjouke, die inmiddels bekend staat als George Zwaagstra. “By alles wat ik doch, komt Pier 21 op bjusterbaarlike wize werom”.
‘Welcome home to Canada.’ Het zijn de eerste woorden die Sjouke Zwaagstra (90) leest wanneer hij Pier 21 in Halifax opstapt. Het bord hangt boven de ingang van het overheidsgebouw waar tienduizenden Nederlandse emigranten zich in de jaren vijftig melden, op zoek naar een nieuw leven. Zo ook het gezin Zwaagstra uit Tjerkwerd, dat na de Tweede Wereldoorlog besluit het geluk te beproeven aan de andere kant van de Atlantische Oceaan.
Dubbele boodschappen
“Us heit en mem hienen in kruidenierssaak yn it doarp”, vertelt Sjouke. “Us heit komt út in grutte boerefamylje, mei noch tolve oare bern. Heit woe graach boer wurde, mar mei safolle broers en susters siet dat der spitich genôch net yn.” Gezegend met een flinke portie ondernemersgenen start zijn vader samen met zijn moeder een kruidenierswinkel in het dorp. Inwoners halen er hun dagelijkse boodschappen of krijgen die thuisbezorgd. Met het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog krijgt het bezorgen van de doodnormale boodschappen plotseling een dubbele bodem. “Us heit en mem en myn âldere broer Pier sieten by it ferset”, legt Sjouke uit. “As in jonkje fan in jier as tsien waard ik der op útstjoerd om boadskippen nei minsken ta te bringen. Letter pas hie ik yn de gaten dat dit ‘boadskippen fan de ondergrondse’ wienen.” De familie Zwaagstra speelt daarmee een gevaarlijk spel, want uit en die Sjouke later boven water weet te halen blijkt dat hun namen op een lijst van de Duitse bezetter stonden om afgevoerd te worden naar kamp Westerbork.
Van dominee naar emigrant
De bevrijding in april 1945 komt dan ook precies op tijd. Sjouke herinnert zich nog goed hoe de Canadese bevrijders Tsjerkwerd met hun indrukwekkende tank binnenrijden. Hij is diep onder de indruk van de soldaten, net als zijn broer Pier. “Myn âldere broer Pier is yn 1950 nei Kanada ta reizge. Yn syn brieven skreau er hiele ferhalen oer dat magyske lânskip. Al rap hie ik der ek wol earen nei om dêr hinne.” Zijn ouders hebben echter andere toekomstplannen voor Sjouke. “Ik moast dominee wurde”, lacht hij. In het geheim smeedt hij met broer Pier plannen om in plaats van dominee te worden de overtocht te maken naar Canada. Met een knoop in z’n maag besluit Sjouke het gesprek aan te gaan met z’n ouders. Die verrassen hem volledig wanneer ze op een avond melden dat het hele gezin naar Canada emigreert. “Ik fûn it geweldich. Dêr oan de oare kant fan de oseaan soenen wy mei ús allen hielendal op ‘e nij begjinne. Fier fan Fryslân en alles wat ús noch tinken die oan de oarloch.”
Leven als een slaaf
En zo zet het gezin Zwaagstra in april 1951 op de grote oceaanstomer Georgic koers naar Het Nieuwe Land. Bij aankomst wacht broer Pier al in de haven van Halifax. Hij heeft voor z’n familie een ‘sponsor’ geregeld: een boerderij waar het gezin Zwaagstra een jaar lang de handen uit de mouwen moet steken tegen kost en inwoning. Twee dagen later wordt er op de deur gebonsd door een emigratieambtenaar. Met tegenzin gaat Sjouke mee naar zijn eigen sponsor. “Ik ha it der trije dagen úhâlden”, herinnert hij zich nog. “Doe bin ik fuortrûn. En ek by myn twadde sponsor ha ik it mar tsien wiken folhâlden. Wy waarden fan moarns ierebetiid oant jûns let oan it wurk setten. Dat ferpofte ik. Ik wie net nei Kanada takaam om slaaf te wurden.” Sjouke besluit om zich aan te melden bij de Royal Canadian Airforce. Hij kan na de basistraining als elektricien aan de slag. Al snel ontstaat het idee om zelf piloot te worden. Hij slaagt voor iedere test, maar telkens spat z’n droom uiteen omdat Sjouke niet officieel Canadees staatsburger is. In 1956 ontmoet hij zijn vrouw Gerda Jansma. Sjouke en Gerda trouwen in 1957 en het stel krijgt vier kinderen. “Trije jonges en in famke”, glundert Sjouke trots.
Zoektocht naar de familiegeschiedenis
De jaren in Canada razen in sneltreinvaart voorbij voor het jonge gezin. Over het leven in Fryslân wordt weinig meer gesproken. Pas in 1979, exact achtentwintig jaar nadat Sjouke afscheid nam van Tjerkwerd, kopen hij en Gerda een ticket om terug te vliegen naar het ‘heitelân’. “Us heit en mem wienen dat jier fyftich jier troud en waarden útnoege troch de famylje Schakel út Tsjerkwerd foar in grut feest. Dat wie goede kunde fan ús heit en mem. Sadwaande binne wy en myn broers nei Fryslân ta reizge as ferrassing.”
Het weerzien met Tjerkwerd is bijzonder, herinnert Sjouke zich. Maar bovenal voelt hij dat Fryslân niet langer zijn ‘home’ is. Die plek heeft Canada inmiddels in zijn hart veroverd. “Kanada fielt as ús thús. Myn frou en ik binne in pear kear werom nei Fryslân west. De lêste kear wie yn 2008.” In dat jaar brengt Sjouke een bezoek aan kamp Westerbork, waar hij met behulp van schrijver Hylke Speerstra de verzetsgeschiedenis van de Zwaagstra’s boven water probeert te krijgen. Het is het begin van een lange zoektocht naar z’n familiegeschiedenis, die eindigt bij Pier 21 in het Canadese Halifax.
Bijzondere familiekroniek
De overheidsgebouwen bij Pier 21 in Halifax vormen inmiddels een museum waarin de geschiedenis van de duizenden emigranten die in de jaren naar vijftig, zestig en zeventig naar Canada kwamen in beeld en geluid te zien is. Sjouke besluit om zelf aan de slag te gaan als gids in het museum. Al vijftien jaar geeft hij wekelijks rondleidingen aan bezoekers, die hij naast zijn eigen geschiedenis trakteert op indrukwekkende verhalen van andere emigranten.
In 2014 ontmoet Sjouke theatermaker David Lelieveld en acteur Theo Smedes van de Friese Stichting Pier21, die op zoek zijn naar informatie over Friese emigranten. Omrop Fryslân heeft eerder al interesse voor het verhaal van Sjouke voor een tv-documentaire. Hij vertelt in geuren en kleuren over zijn bijzondere familiekroniek in de documentaire Fryslân DOK: Pier 21, poarte nei de hoop. “Ik ha noch altyd kontakt mei David Lelieveld fan Pier21 yn Fryslân”, knikt Sjouke trots. “As David wat witte wol, dan wit er my te fi nen. En krekt oarsom jildt itselde: as ik wat witte wol, helpt David my.”
Een violiste op de Waterman
Na 72 jaar in Canada voelt Sjouke zich meer George dan Sjouke. Hij denkt en droomt in het Engels. En uiteraard spreekt hij die taal probleemloos. Maar wel met een Fries accent. “Minsken kinne oan myn Ingelske útspraak noch altyd hearre dat ik út Fryslân kom”, lacht hij. “Dêr bin ik grutsk op: op myn Fryske roots.” Nog een keer terug naar Fryslân gaat hij niet. Zeker niet nu hij sinds kort zijn vrouw Gerda moet missen. Zij overleed op 8 juni dit jaar. “Sy hat de striid tsjin kanker lange tiid winne kinnen, mar úteinlik moast sy yn juny belies jaan”, knikt Sjouke verdrietig. “Op ien moanne nei binne wy 66 jier troud west. In geweldige frou.”
Trots laat hij het boek met de titel Bestemming Canada zien, waarin de verhalen van tien landverhuizers zijn opgetekend in cartoonvorm. Ook het verhaal van Sjouke en Gerda is erin vastgelegd. “Sjoch, hjir op de dossierpagina stiet in foto fan myn frou yn har jonge jierren. Sy spile fioele op it skip De Waterman dat har en har famylje út Nederlân nei Kanada brocht. Dat skip hat my it gelok brocht. Prachtich toch?” ■
Stichting Pier21 bestaat tien jaar. In dit bijzondere jubileumjaar komt de theatervoorstelling De Emigrant terug in een nieuw jasje: De Emigrant opnij ferteld. Vanaf 27 oktober is de voorstelling met Freark Smink, Theo Smedes en Amin Ait Bihi in heel Fryslân te zien. Kijk voor meer informatie op www.pier21.nl
